Toplum 5.0 nasıl bir toplum yaratmayı amaçlıyor? Bazıları bunun IoT, büyük veri ve yapay zeka gibi insan yeteneklerini fazlasıyla aşan teknolojilerle desteklenen bir toplum olduğunu söyleyebilir. Böyle bir toplum ütopik olabilir ama potansiyel olarak distopik de olabilir. Toplum 5.0’ı, rahat ve konforlu hayatlar yaşadığımız, çalışma zorunluluğundan büyük ölçüde kurtulduğumuz bir gelecek ütopyası olarak görebiliriz; ancak bunu distopya olarak da görebiliriz; insanların aslında teknoloji tarafından kontrol edildiği bir toplum.
Dijital devrimin bir sonucu olarak günlük yaşamlarımızın ve tüketim faaliyetlerimizin dinamik değişimini gözlemleyebiliyoruz. Üstelik ekonomik sistemlerimiz ve insan ilişkilerimiz üzerindeki olası etkileri konusunda da kestirimlere ve uzgörülere sahibiz.
Yaşantımıza girmiş bulunan paylaşım ekonomisi yönteminin gelişimi ve ekonomik paradigma, özel mülkiyete dayalı geleneksel ekonomiden, işbirlikçi müştereklere dayalı yeni ekonomiye ve geleneksel mülkiyet değeri olan toplumdan, yeni kullanım değeri olan topluma doğru değişmektedir. Bu durum 10 yıl öncesine göre şimdi daha da belirgindir. 10 yıl önce ne akıllı telefonlar ne de araba paylaşımı ve blockchain gibi şeyler popülerlik kazanmıştı. Geçtiğimiz 10 yılda Apple, Amazon, Google ve Facebook dünya hakimiyetinde hızlı bir yükseliş elde etti.
Çin, nakitsiz olma konusunda şaşırtıcı bir ilerleme kaydetti ve Alibaba, Baidu gibi şirketler önemli oyuncular haline geldi. Bugün Çin’in büyük şehirlerinde nakit para olmadan bir otomattan içecek satın alabilirsiniz; taksiye binmek ya da tezgahtan bir şey satın almak için de paraya ihtiyacınız yoktur. Pek çok Çinli uzunca bir süredir nakit para kullanmıyor. Nakitsiz bir toplumda, malların ödemeleri siber uzayda yapılacak ve herkesin satın alma geçmişi büyük veri olarak saklanacak ve işlenecek.
Veriye Dayalı ve Parasal Olmayan Toplum
Amazon’da bir kitap satın aldığınızda, satın aldığınız veya görüntülediğiniz öğelere bağlı olarak gelen kutunuza diğer öğelerle ilgili bir dizi öneri (aşağıdaki öğeleri de beğenebilirsiniz şeklinde) gönderilir. Bu öneriler, büyük veriyi (müşteri satın alma geçmişi) analiz etmek ve ardından müşteriyi aktif olarak daha fazla satın alma yapmaya teşvik etmek için yapay zeka kullanımıyla siber uzay sistemlerinin neler başardığının bir örneğidir. Veriye dayalı bir toplumda, yapay zeka analizinin sonuçları, belirli insan davranışını teşvik etmek için psikolojik yönlendirmelerde kullanılır. İşletmeler davranışsal ekonomiyle ilgilenmektedir. Bu nedenle, birinin normalde satın alamayacağı onlarca kitabı birkaç ay içinde satın alması şaşırtıcı değildir.
O halde daha küçük ülkelerdeki/ekonomilerdeki şirketler bu akıntıya nasıl ayak uydurabilir ya da bu akıntıya karşı nasıl direnebilir? Uygulamaların ve akıllı telefonların veri odaklı toplumda öncü bir rol oynadığı göz önüne alındığında, belki de bu şirketlerin geleceği bu şeylere yönelik kurucu teknolojiler geliştirmede yatıyor. Veri hizmetlerinin hızla yaygınlaşması, iş dünyasında yalnızca üretim becerisine dayanarak başarılı olmanın daha zor olduğu anlamına geliyor. Dünya, verilere daha fazla, üretim teknolojilerine ise daha az değer veriyor. İşte bu çerçevede Toplum 5.0, gelecekteki bilimsel ve teknolojik ilerlemenin yanı sıra gelecekteki bir toplum vizyonu olarak da önerildi. Kapitalizmin küresel yayılımının ekonomik ve bölgesel eşitsizlikleri şiddetlendirmesiyle birlikte, pek çok kişi veri odaklı toplumun daha fazla sosyal bölünmeye ve yetkilerin azalmasına yol açacağından korkuyor. Toplum 5.0, bilimsel ve teknolojik ilerlemenin bölgesel eşitsizlikleri her yerel bölgenin kendine özgü niteliklerini geliştirme fırsatlarına dönüştürdüğü ve farklı tercihleri ve yaşam tarzlarını kapsayıcı, uzlaşmacı bir topluma dönüştürdüğü alternatif bir kapitalizm biçimi sunuyor.
Toplum 5.0’da hedeflenen paradigma değişiminin bir konusu değerler ile ilgilidir. Farklı toplulukları ve bireyleri kapsayan ve ekonomiye aşırı derecede odaklanmayan, insan merkezli bir topluma geçiş hedeflenmekte. Ekonomi her şeyi parasal değere göre ölçer, ancak insan merkezli değerler (özellikle yaşam kalitesi) her zaman parasal terimlerle ölçülemez. Dolayısıyla parasal olmayan değerlerin rolü Toplum 5.0 söyleminde merkezi bir ilgi alanıdır.
Toplum 5.0’da genel amaçlı teknolojiler, gerçek zamanlı olarak izleyen, analiz eden ve toplumu bir bütün olarak en iyi şekilde yöneten teknolojiler, yani enerji ve ulaşım altyapısının yanı sıra insan davranışını da yöneten teknolojiler olacaktır. Toplum 5.0, internet, sensörler ve dijital teknoloji tarafından toplanan yapılandırılmamış Büyük Verileri analiz etmek için gelişmiş yapay zeka sistemlerini kullanma yeteneği sayesinde siber fiziksel sistemlere sahip olacak.
Nakitsiz Olmanın İki Yolu
Nakit, ekonomik faaliyetlerin en önemli elemanlarından biridir. Bilişim teknolojileri, dijitalleşme, nesnelerin interneti, yapay zeka nakit paranın dönüşümünde çok önemli rol oynayacak fonksiyonlar kazanıyor. Öncelikle, fiziksel olan paranın dijital hale gelmesini birbirinden farklı uygulamalarla olanaklı hale getiriyorlar. Nakitsizleşmek ifadesi genellikle parasal işlemlerin kredi ya da banka kartları aracılığıyla (plastik para) ya da nakit para teslim etmenin diğer alternatifleri yoluyla teşvik edilmesi anlamına gelir. Ancak burada kullanıldığı şekliyle “nakitsize geçiş”, nakit paraya seçenek olarak dijital para biriminin kullanılmasını ifade ediyor.
Ulusal banknotların basılmasından sorumlu olan herhangi bir merkez bankası, her banknotun dolaşımını seri numaralarına göre takip edebiliyor. Ancak merkez bankası, banknotun o anda kimin elinde olduğunu, neyle takas edildiğini ve nerede değiştirildiğini söyleyemiyor. Bu bakımdan nakit paranın oldukça anonim bir özelliği vardır. Bu anonimlik, nakit paranın tanımlayıcı özelliklerinden biridir ancak aynı zamanda teknik bir sınırlamayı da temsil eder. Öte yandan dijital para birimiyle, en azından prensipte paranın kimde olduğu ve nerede kullanıldığının takip edebileceği teknik olarak mümkün görünüyor.
Veri odaklı bir toplumda ne kadar çok veri varsa o kadar iyidir çünkü bu veriler toplumu yönlendiren yakıttır. Ancak anonimliğin maliyeti göz ardı edilemez. O halde dijital para birimini başarıya ulaştırmanın yolu, insanların anonimliklerini kaybetme konusundaki korkularını gidermekten geçer. Kişisel verinin korunması sorunu, veriye dayalı toplumu tasarlarken ele alınması gereken en önemli konudur. Veri taşınabilirliğine ilişkin son AB söyleminde de gördüğümüz gibi, kişisel verilerle ilgili tartışma, kişinin satın alma geçmişi gibi veriler üzerinde kimin mülkiyet hakkına sahip olduğu konusuna indirgeniyor.
İkinci tür nakit dönüşümü, parasız işlemlerin çoğalmasıyla sağlanacaktır. Başka bir deyişle, insanlar nakit ya da elektronik para olmadan bir şeyler satın alıyorlar. Bir şey satın aldığımızda genellikle parayla öderiz. Bu ödeme satıcıya bir gelir kaynağı sağlar. Bu şekilde para ekonomik can damarı haline gelir. Ancak bu, paranın tüm işlemlere aracılık ettiği anlamına gelmez. Yakın zamana kadar kırsal topluluklarda parasız işlemler de yaygındı: Çiftçiler fazla mahsulleri komşularına dağıtıyorlardı ve komşular da çiftlik işlerine karşılıksız olarak yardım ediyorlardı. Eğer bir şeyler için parayla ödeme yapmak “parasal ekonomi” ise, o zaman para olmadan bir şeyler için ödeme yapmak “parasal olmayan ekonomi”dir. Tarihsel olarak parasal olmayan ekonomi hakim oldu, ancak parasal ekonomi Sanayi Devrimi’nden sonra hızla çoğaldı. Günümüzde bir ülkenin ekonomik refahını genellikle parasal ekonomisinin ölçeğiyle ölçüyoruz ve parasal olmayan ekonomisini göz ardı ediyoruz. Bu nedenle, gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) hesaplanırken parasal olmayan ekonomi yalnızca minimum düzeyde dikkate alınıyor. Bunun nedeni, parasal olmayan ekonominin parasal ekonomiye göre daha küçük olma eğiliminde olduğuna dair bir önyargının olmasıdır.
Ancak bu durum son zamanlarda değişmeye başladı. Teknolojik yenilikler parasal olmayan ekonomilerin çoğalmasına neden oluyor. Dünya giderek nakitsizleşiyor. “Nakitsize geçiş” ideal bir terim olmayabilir, ancak genellikle parasal olmayan ekonomilerin çoğalmasını ifade eder. Vikipedia bu eğilimin bir örneğidir. Çok eski zamanlara kadar her ailenin, Britannica Ansiklopedisi gibi büyük ansiklopedileri kitap raflarında bulundurması çok uzun zaman almadı. Bu ansiklopedilere elbette para ödenmesi gerekiyordu ve kesinlikle ucuz değillerdi. Hem yetişkinler hem de çocuklar bu ansiklopedilerde gerçekleri ararlardı. Günümüzde bunun yerine Vikipedia’yı kullanıyoruz.
Dijital Paranın Sağladığı Toplum
Öncelikle nakit parayı dijital para birimine dönüştürmenin yararlarını düşünelim. Akla gelen ilk yarar, nakit işlemlerle ilgili maliyetlerin azaltılması ve ekonominin daha rekabetçi hale getirilmesidir. Nakit, öncelikle bankacılık ve dolaşımda kullanılır. Bankalar genellikle hesapları yönetmek ve ATM’lerin bakımı için yılda milyonlar harcıyor. Bu harcamaların bankaların kârını nasıl tüketeceği görülebilir; dijital paraya dönüşle daha verimli bir finansal kaynak kullanmanın ekonomik rekabet gücünü artıracağı da açık olarak görülür.
Diğer yandan görülen bir risk ise, dijital para biriminin bir ülkenin güvenliğini zayıflatabilmesidir. Nakitsiz işlemlerle ulusal sınırların önemi kalmıyor. Çeşitli ülkelerdeki birçok perakendeci, turistleri ya da yerel halkı mağazalara çekmek amacıyla nakitsiz ödeme hizmetlerini uygulamaya koydu. Bu popüler hizmet bir gün diğer ülkeler arasında da yaygınlaşabilir. Böyle bir durumda bu, bir ülkedeki ödemelerin başka bir şirket tarafından işleneceği ve ödeme geçmişi verilerinin (nerede ve hangi satın alma işlemlerinin yapıldığı) başka bir ülkeye gidebileceği anlamına gelir. Bu durum ulusal güvenliğin yanı sıra bir ülkenin ekonomisini de tehdit edecektir. Bu konuyu her yönüyle ciddi bir şekilde ele almak gerekecektir.
Toplum 5.0 nasıl bir toplum yaratmayı amaçlıyor? Bazıları bunun IoT, büyük veri ve yapay zeka gibi insan yeteneklerini fazlasıyla aşan teknolojilerle desteklenen bir toplum olduğunu söyleyebilir. Böyle bir toplum ütopik olabilir ama potansiyel olarak distopik de olabilir. Toplum 5.0’ı, rahat ve konforlu hayatlar yaşadığımız, çalışma zorunluluğundan büyük ölçüde kurtulduğumuz bir gelecek ütopyası olarak görebiliriz; ancak bunu distopya olarak da görebiliriz; insanların aslında teknoloji tarafından kontrol edildiği bir toplum. İster ütopya ister distopya olsun, teknolojik olarak gelişmiş bir gelecek toplumu hayalinin (veya kabusunun) kendisi özellikle yeni değil. Yirminci yüzyıl boyunca böylesine fütüristik bir toplum senaryosu ile defalarca karşılaştık . Toplum 5.0 fikrinde yeni bir fırsat varsa, ileri teknoloji tarafından kutsandığımız (veya kontrol edildiğimiz) bir dünyada insanlığın yaşama biçimini yeniden düşünmek anlamlı olacaktır. Toplum 5.0’ın distopik bir toplum haline gelmemesini sağlamak için modern insanlık kavramını yeniden tanımlamalı ve insanın birlikte hareket edebilmesine yönelik bir yol geliştirmeliyiz.
Kaynakça:
- Toffler A (1984) Future shock. Bantam, New York,
- Sedlacek T (2013) Economics of good and evil: the quest for economic meaning from Gilgamesh to Wall Street. Oxford University Press, New York,
- Keynes JM (2010) Economic possibilities for our grandchildren. In: Keynes JM (ed) Essays inpersuasion. Palgrave Macmillan, London, UK